ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ: 10053 - Τοιχογραφίες Πρωτάτου: Η συντήρηση ενός έργου τέχνης στην καρδιά της αθωνικής μοναστικής πολιτείας. (Βιντεοσκοπημένη εισήγηση του κ. Ι. Κανονίδη στην Ημερίδα της Αγιορειτικής Εστίας)

Τρίτη 9 Ιανουαρίου 2018

10053 - Τοιχογραφίες Πρωτάτου: Η συντήρηση ενός έργου τέχνης στην καρδιά της αθωνικής μοναστικής πολιτείας. (Βιντεοσκοπημένη εισήγηση του κ. Ι. Κανονίδη στην Ημερίδα της Αγιορειτικής Εστίας)

Ιωάννης Κανονίδης

Προϊστάμενος Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους

Τοιχογραφίες Πρωτάτου: Η συντήρηση ενός έργου τέχνης στην καρδιά της αθωνικής μοναστικής πολιτείας.

Περίληψη της Εισήγησης:

Τα μνημεία είναι φορείς διαχρονικών αξιών, οι οποίες συνδέουν τον άνθρωπο με το παρελθόν, τον βοηθούν να ισορροπήσει στο παρόν και να οραματιστεί το μέλλον. Η συντήρησή τους συνιστά μια ολοκληρωμένη ενέργεια, η οποία απαιτεί την αρμονικά συνθετική συνεργασία διαφόρων επιστημονικών κλάδων σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο με στόχο τη διασφάλιση της αυθεντικότητάς τους και των αξιών που αυτά εμπεριέχουν.

Η ιστορικότητα ενός μνημείου δεν προσδιορίζεται μόνον από την ακριβή στιγμή της σύλληψης και της δημιουργίας του αλλά και από τη διαδρομή που αυτό διανύει μέσα στο χρόνο και τον αντίκτυπο των αξιών που αυτό εμπεριέχει στο άμεσο και ευρύτερο περιβάλλον του.

Στο μέσον σχεδόν της χερσονήσου του Όρους, στην κατά το παρελθόν ονομαζόμενη περιοχή ως Μεγάλη Μέση, τις σημερινές Καρυές, δεσπόζει ο ναός του Πρωτάτου, σύμβολο ενότητας και κοινής πίστης της αγιορείτικης μοναστικής κοινότητας. Αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα κτίσματα και χώρο κοινής λατρείας και τιμής της Θεοτόκου.

Σήμερα η ιδιότυπη τρίκλιτη βασιλική του Πρωτάτου με το εγκάρσιο κλίτος είναι η κατάληξη πολλών οικοδομικών φάσεων που οφείλονταν σε ανακαινίσεις που υπαγορεύτηκαν από τη φθορά του χρόνου καθώς και από τις λατρευτικές και διοικητικές ανάγκες της κοινότητας. Εκτός από την ενδιαφέρουσα οικοδομική ιστορία του, ο ναός κοσμείται με ένα από τα λαμπρότερα ζωγραφικά σύνολα των παλαιολόγειων χρόνων.

Η «Συντήρηση των τοιχογραφιών Πρωτάτου» υπήρξε για την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους το σημαντικότερο έργο εντός της Αθωνικής χερσονήσου, το οποίο υλοποιήθηκε στο πλαίσιο της παρελθούσας Προγραμματικής Περιόδου ΕΣΠΑ 2007- 2013 και δεύτερο βήμα και τελικό αποτέλεσμα της συστηματικής χαρτογράφησης και μελέτης της υφιστάμενης κατάστασης διατήρησης του ζωγραφικού συνόλου, έργο το οποίο χρηματοδοτήθηκε και υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του «Επιχειρησιακού Προγράμματος Πολιτισμός» του Γ΄ ΚΠΣ. Η σχεδιαστική αποτύπωση του και η τεκμηρίωση της παθολογίας των τοιχογραφιών αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκαν επιμέρους μελέτες προς αντιμετώπιση των πολύπλοκων προβλημάτων των τοιχογραφιών. Το εγχείρημα αυτό περιλήφθηκε σε έναν τόμο με τίτλο “Ιερός Ναός Πρωτάτου 2007-2008. Η παθολογία των τοιχογραφιών – Τα σχέδια της αποτύπωσης”.

Τον κεντρικό ρόλο και στα δύο βήματα για τη συντήρηση κι αποκατάσταση των τοιχογραφιών του Πρωτάτου είχε ο κλάδος της συντήρησης, ο οποίος μέσα από διεπιστημονικές συνεργασίες μελέτησε τα πολύπλοκα προβλήματα των τοιχογραφιών και έδωσε προτάσεις επίλυσης αυτών καταθέτοντας μια εμπεριστατωμένη μελέτη εφαρμογής για τη συντήρηση και αποκατάσταση του ζωγραφικού διακόσμου, η οποία πληρούσε όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις σύμφωνα με την Ελληνική Αρχαιολογική Νομοθεσία και τις Διεθνείς Συμβάσεις για την Προστασία και Συντήρηση της πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Η συνεργασία αρχαιολόγων, μηχανικών και συντηρητών προσέφερε μια σύνθετη μεθοδολογική προσέγγιση για τη μελλοντική συντήρηση κι αποκατάσταση του συγκεκριμένου έργου τέχνης καθώς η αποτίμηση της ιστορικής-αισθητικής αξίας του και οι προηγηθείσες αναστηλωτικές εργασίες υποστήριξαν την συστηματική αναγνώριση και μελέτη της φυσικής του κατάστασης. Προσδιορίστηκαν έτσι επιμελώς από τους συντηρητές οι τεχνικές επεμβάσεις που θα τροποποιούσαν προς το θετικότερο την κατάσταση διατήρησής του και μελετήθηκαν οι εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες που θα το βοηθούσαν να ισορροπήσει στο φυσικό του περιβάλλον και να ανταποκριθεί στην κατά προορισμό λειτουργία του ώστε να προταθούν τα ανάλογα μέτρα. Στην προσπάθειά του αυτή εξυπηρετήθηκε επίσης από τους επιστημονικούς κλάδους της Φυσικής, της Χημείας και της Βιολογίας.

Η ένταξη του έργου «Συντήρηση των τοιχογραφιών Πρωτάτου» στο Πρόγραμμα Πολιτισμός ΕΣΠΑ 2007-2013 έγινε μετά την αριθμ. 8120/16.11.2010 απόφαση της ΕΔΑ/ΠΚΔ. Το έργο υλοποιήθηκε υποδειγματικά με αυτεπιστασία από το έμπειρο επιστημονικό προσωπικό της Εφορείας, συντηρητές κι αρχαιολόγους, αλλά και από εξειδικευμένο προσωπικό που προσλήφθηκε ειδικά για το σκοπό αυτό. Όλες οι επεμβάσεις τεκμηριώνονταν παράλληλα με την εκτέλεσή τους επιτυγχάνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη δημιουργία μιας σημαντικής βάσης δεδομένων, η οποία περιλαμβάνει : φωτογραφικό αρχείο όλων των φάσεων επέμβασης, ηλεκτρονική καταγραφή των διαφόρων εργασιών ανά παράσταση, ηλεκτρονικό αρχείο δεδομένων θερμοκάμερας, καθώς και βιβλιογραφία που αφορά στην ιστορία, την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική και τις παλιότερες επεμβάσεις συντήρησης του μνημείου. Ο τόπος του ναού του Πρωτάτου είναι το κέντρο του Αγίου Όρους, οι Καρυές, και ο χώρος που αυτός καταλαμβάνει ένα νοηματοδοτημένο πλαίσιο με υψηλές πνευματικές αξίες, το οποίο λειτουργεί εδώ και πολλούς αιώνες ως χώρος κοινής λατρείας της μοναστικής κοινότητας και ευλαβούς προσέλευσης των προσκυνητών.

Ο τόπος, ο χώρος και ο προορισμός του μνημείου απασχόλησε την αρχαιολογική σκέψη όχι μόνον ως προς τη θεραπεία της υλικής υπόστασης του και την ανάδειξη του ιστορικού και καλλιτεχνικού του πλούτου αλλά και ως προς τον τρόπο διαχείρισης ενός σημαντικού έργου. Η εμπειρία χρόνων του προσωπικού της Εφορείας έδειχνε ότι το έργο έπρεπε να εκτελεστεί με σεβασμό και ταπεινότητα χωρίς να διαταραχτεί ο λειτουργικός χαρακτήρας του ναού, ο οποίος εξάλλου αποτελεί τη ζωντανή παράδοση αιώνων. Έχοντας υπόψη τη σοβαρή αυτή παράμετρο, εγκαταστάθηκε με την ευλογία της Ιεράς Κοινότητας το συνεργείο των συντηρητών εντός του ναού και το έργο ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2011.

Το σύνολο του σωζόμενου τοιχογραφικού διακόσμου στο Πρωτάτο καλύπτει μια έκταση 636 περίπου τετραγωνικών μέτρων και οργανώνεται σε επάλληλες και σε κοινή στάθμη εικονογραφικές ζώνες, που ανάλογα με το διαθέσιμο ύψος των επιφανειών κυμαίνονται από τρεις έως πέντε. Αναπτύσσονται όλοι οι γνωστοί εικονογραφικοί κύκλοι, όπως του Δωδεκαόρτου, των Παθών, των Εωθινών Ευαγγελίων, της Πεντηκοστής, καθώς και του βίου της Θεοτόκου. Επίσης, αντιπροσωπεύονται όλες οι κατηγορίες των αγίων ανδρών, καθώς ο τόπος είναι αφιερωμένος στη Θεοτόκο, όπως των αποστόλων και ευαγγελιστών, των συλλειτουργούντων ιεραρχών, των προπατόρων, των προφητών, των μαρτύρων, των ασκητών και μοναχών.

Η μέχρι σήμερα προσπάθεια ταυτοποίησης του ζωγράφου κινήθηκε μεταξύ θρύλου και ιστορίας, γνώρισε υπερβολές αλλά και αποτέλεσε αντικείμενο σοβαρής επιστημονικής 4 έρευνας. Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της τέχνης του καλλιτέχνη έχει προσεγγίσει πληθώρα ερευνητών με κύριο μελετητή τον καθηγητή Ευθύμιο Τσιγαρίδα.

Η αγιότητα του τόπου και του χώρου, η έκταση του έργου, η εξέχουσα καλλιτεχνική φυσιογνωμία του ζωγράφου και η υψηλή ποιότητα του έργου του επηρέασε σοβαρά τη στάση μας απέναντι στο παρελθόν του μνημείου, καθώς η μέριμνά μας σε πρακτικό αλλά και ιδεολογικό επίπεδο όφειλε να είναι ιδιαίτερα προσεκτική. Η προσπάθειά μας ολοκληρώθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 2015 και πιστεύουμε ότι Εφορεία μας τίμησε την Ιερά Κοινότητα αλλά και την Αρχαιολογική Υπηρεσία, η οποία κατά το παρελθόν και συγκεκριμένα την περίοδο 1953-1956 είχε μεριμνήσει για τη συντήρηση του μεγάλης έκτασης τοιχογραφικού συνόλου του Πρωτάτου με επικεφαλής το συντηρητή- ζωγράφο Φώτη Ζαχαρίου.

Τέλος, σημειώνουμε ότι στην αποτίμηση της καλλιτεχνικής αξίας του εξαίρετου ζωγραφικού έργου τέχνης, που απλώνεται στις εσωτερικές επιφάνειες του ναού του Πρωτάτου, η συντήρηση προσέθεσε νέα ενδιαφέροντα ευρήματα σχετικά με τον διάκοσμο του μνημείου και την ταυτότητα του ζωγράφου. Η πρώτη δημοσίευση των νέων αυτών στοιχείων έγινε στον δεύτερο τόμο του δίτομου έργου “Πρωτάτο ΙΙ. Η συντήρηση των τοιχογραφιών” έκδοση προβολής ενός έργου που υλοποιήθηκε με κονδύλια του ΕΣΠΑ 2007-2014.